Nỗi ám ảnh về phố và sông, đất và nước Hà Nội

Từ lâu lắm rồi, nơi trú ngụ khô ráo sáng sủa vốn đã là tiêu chuẩn sống hàng đầu. Vậy mà, sau nghìn năm Hà Nội vẫn ngổn ngang chuyện đất - nước.

Ký ức Hà Nội úng ngập

Giữa biển nước mênh mông Hà Nội những ngày cuối tháng 10/2008 tôi lại liên tưởng đến sự lỗi lạc anh minh của vua Lý Công Uẩn khi lựa chọn nơi dựng nghiệp muôn đời: đấy là Thăng Long - Hà Nội. Nếu vị thế " …ở giữa khu vực trời đất, được thế rồng chầu hổ phục, chính giữa Nam Bắc Đông Tây, tiện nghi núi sông sau trước…." có lẽ thích hợp cho các bậc Đế vương, thì ..."mặt đất rộng mà bằng phẳng, thế đất cao mà sáng sủa, dân cư không khổ thấp trũng tối tăm, muôn vật hết sức tươi tốt phồn thịnh..." lại thuận cho bách tính. Thế mới biết: từ lâu lắm rồi, nơi trú ngụ khô ráo sáng sủa vốn đã là tiêu chuẩn sống hàng đầu.

Thực ra Thăng Long Hà Nội, nơi đất cao mà sáng sủa này cũng thường xuyên đối mặt với lũ lụt trong suốt chiều dài lịch sử, cơ bản là do lũ sông Hồng gây ra. Năm 1078, nước sông tràn vào cửa Đại Hưng. Năm 1128, Kinh thành bị lụt lớn. Năm 1243. Kinh thành bị ngập nhiều chỗ. Năm 1265, nước ngập ở phường Cơ Xá, người và vật thiệt hại nhiều. Năm 1270, nước to, đi lại trong phố phải dùng thuyền… (Đại Việt sử ký).

Bản đồ vùng ngập lụt thành phố Hà Nội: mầu xanh càng sẫm thể hiện địa hình càng thấp, mầu da cam thể hiện vùng đất cao (vùng đê sông Hồng) - Như vậy nước có thể bơm qua đê đổ vào sông Hồng

Sử sách cũng ghi chép người dân Thăng Long đã chống đỡ với lũ lụt từ thời Lý Nhân Tông (1108) đắp đê Cơ Xá, đời Trần Thái Tông (1248) đắp đê quai vạc… cả ngàn năm đắp những chỗ lở, cơi những chỗ thấp chắn nước để muôn vật được an bình.

Đấy là chuyện lũ, còn chuyện úng ngập thì không mấy sử sách nói đến mà chỉ cần nhớ lại thì người Hà Nội cũng nghiệm ra được đôi điều.

Thập kỷ 70, sau những năm chiến tranh phá hoại, Hà Nội rộn ràng những công trình (lấp hồ ao, ruộng trũng) xây các khu tập thể lắp ghép: Giảng Võ, Thanh Xuân, Trung Tự, Thành Công… Những nơi ấy trũng đến mức có sáng kiến đào sâu chỗ này để đắp chỗ kia làm nền nhà, thế là sinh ra cái hồ Giảng Võ, Thành Công đấy.

Sau những năm ấy có những trận mưa: Hồ Hoàn Kiếm nước dềnh lai láng sang tận sân đền Bà Kiệu, Hồ Bẩy Mẫu (công viên Thống Nhất) lũ trẻ chúng tôi bơi trên cái nền lối đi của " …công viên vừa mới xây, bước chân em chưa mòn lối …". Hà Nội khi ấy vắng vẻ, mươi hôm sau nước rút lúc nào chẳng biết, người lớn còn trăm mối lo cơm áo gạo tiền.

Hồ Gươm - Hà Nội ngập những năm 1970.

 

Thập kỷ 80, sau những lần hồi tìm lối ra - oà lên sức sống Đổi Mới. Hà Nội lại rộ lên những công trình liên doanh liên kết, muôn nhà đua nhau sáng kiến: biến cái nhà kho thành nhà hàng, bãi đất trống thành xưởng máy và cũng cơ man những ao chuôm cống rãnh được san phẳng để xây lên nhiều thứ không tên (nhiều phần sau đó là thành nhà ở).

Hà Nội mưa - nắng mưa vốn chuyện của trời, nhưng Hà Nội nhiều chỗ ngập sâu trong nước. Anh tôi được phân nhà tập thể ở phố Đội Cấn, chị tôi về Tân Mai. Cả hai nơi ngập nước hàng tuần, không còn lối thoát. Tôi mượn cái xích lô, kê tấm ván để chị tôi bế con nhỏ ngồi, anh em tôi đẩy cái xe lội nước ấy băng qua phố phường Hà Nội.

 

Thập kỷ 90, úng ngập Hà Nội đã là vấn đề lớn. Âm thầm khảo sát hàng chục năm, Hà Nội tiến hành dự án thoát nước: các hồ điều hoà được nạo vét, cống ngầm/ kênh tiêu nối liên thông với nhau. Dự án còn dang dở thi công đã làm Thành phố bình yên qua những đợt mưa lớn.

Bản đồ tỉnh Hà Đông, năm 1917. Thành phố Hà Đông màu da cam nằm kề bên sông Nhuệ, Sông Đáy bên trái còn sông TôLịch bên phải, trên góc phải là Thành Hà Nội. Giữa sông Tô Lịch và sông Nhuệ - ruộng lúa và chi chít đầm hồ. Mấy hôm nay, chỗ này chi chít những dòng sông len lỏi giữa các toà nhà khu đô thị mới.  Ảnh do tác giả cung cấp.

 

Quy hoạch tổng thể thoát nước và xử lý nước thải thành phố Hà Nội do JICA (Nhật Bản) thiết kế được Thủ tướng chính phủ phê duyệt tại Quyết định số 430/QĐ - TTg ngày 7/8/1995 với tổng mức đầu tư khoảng 1.162 triệu USD và được phân kỳ đầu tư thành nhiều giai đoạn. Dự án thoát nước Hà Nội giai đoạn 1 có thời gian thi công khá dài (8 năm, từ năm 1997 - 2005), với tổng mức đầu tư là 200 triệu USD. Dự án hoàn thành đã góp phần quan trọng trong việc cải thiện khả năng tiêu thoát nước của Hà Nội, hạn chế úng ngập dài ngày do nước mưa trên địa bàn thành phố. (theo Hanoimoi 13/9/2007)

Sau nghìn năm Hà Nội ta vẫn ngổn ngang chuyện đất/ nước

Cũng dẫn nguồn tin trên :"Tiếp nối giai đoạn I, Dự án II (gần 300 triệuUSD) sẽ được cấp tập triển khai trong thời gian từ năm 2006 - 2010. nhằm cải tạo hệ thống thoát nước,"trọng trách" là chống úng ngập trong lưu vực sông Tô Lịch do nước mưa, với chu kỳ bảo vệ 10 năm đối với sông và mương thoát nước (ứng với lượng mưa 310mm/2 ngày); chu kỳ 5 năm đối với hệ thống cống (ứng với lượng mưa là 70mm/giờ). Bên cạnh đó là việc lập báo cáo nghiên cứu kỹ thuật và đánh giá tác động môi trường cho Dự án xây dựng các nhà máy xử lý nước thải quy mô lớn để xử lý nước thải cho khu vực trung tâm Hà Nội như một dự án độc lập, thực hiện song song cùng Dự án II."

Nếu như giai đoạn I đã trải qua thuận lợi thì giai đoạn II có nhiều băn khoăn, mà trận mưa to mấy ngày liền cuối tháng 10/2008 đã cho thấy Dự án cần cân nhắc một số vấn đề:

Thứ nhất là lưu vực thoát nước: Dự án giới hạn một phần nội thành và phía Tây thành phố, nghiên cứu khi Hà Nội chưa mở rộng nên chỉ tính bờ phải sông Nhuệ. Nay sông lọt giữa các khu đô thị đôi bờ - Sông Nhuệ quá tải. Sông Tô Lịch, Kim Ngưu, sông Lừ, sông Sét tự chảy theo hướng Bắc Nam, dồn hết vào bơm Yên Sở (bơm ra sông Hồng) và đập Thanh Liệt lại đổ vào sông Nhuệ. Trạm bơm Yên Sở đang chạy hết công suất - 3 ngày rồi mà nước sông Nhuệ vẫn tràn bờ. Thoát nước cho 17.141 ha của 8 quận huyện hết hơn 1 tỷ USD.

Hà Nội mở rộng với 29 quận huyện, diện tích gấp 20 lần lưu vực trên thì hết bao nhiêu. Không lẽ mấy hôm mưa to vừa rồi: biển nước trắng mênh mông cánh đồng Chương Mỹ hay Mê Linh không cần đưa vào bài toán thoát nước Hà Nội?

Sông ngầm Tokyo - là hệ thông tunnel bê tông đường kính 50m.  Ảnh do tác giả cung cấp.

 

Thứ hai là hệ thống kênh nổi, cống ngầm thu gom nước thải và nước mưa: Địa hình tự nhiên Hà Nội dốc đều từ Bắc xuống Nam, từ Tây sang Đông. Trước đây mưa to mấy thì các kênh mương huyện Từ Liêm cũng dẫn nước tràn vào cánh đồng mệnh mông Mễ Trì, trôi qua Trung Văn, Tân Triều xuống đếnTả Thanh Oai, Đại Áng (huyện Thanh Trì).

Nay thì khác nhiều rồi, bao nhiêu con đường nối từ Trung tâm thành phố ra phía Tây thành những con đê tự nhiên ngăn nước. Cơ man nào kênh tiêu lộ thiên đã được các khu đô thị mới ở Cầu Giấy, Từ Liêm, Thanh Xuân, Thanh Trì thu hẹp - ngầm hoá. Hàng ngàn Ha ruộng trũng nay thành nền đô thị cao ráo rồi… Thế là Trung Hoà , Mỹ Đình, Mễ Trì, Nhân Chính, Thanh Xuân,… nước ngập tràn đường.

Hệ thống thu gom nước thải chỉ gồm các đường cống nhỏ bé: từ D400 đến to nhất D2000 cho một vùng rộng lớn, sau đó lại bơm vào sông Nhuệ, rồi sẽ chất tải thêm vào dòng sông vốn đang vật vã với những nguy cơ như cơn mưa to vừa rồi.

Trong lúc này sông Hồng vẫn đang nhởn nhơ lờ lững, vô tâm như chẳng có chuyện gì. Tại sao ta không phân vùng tiêu úng nội thành vào sông Hồng, giảm tải cho sông Tô, sông Nhuệ hoặc khiêm tốn hơn nó hỗ trợ tiêu thoát cho mấy cái hồ điều hoà nội thành mấy hôm nay cũng đang tắc tị không biết điều nước hoà vào sông nào đây.

Bơm nước công suất 14.000 mã lực. bơm 200 tấn nước/giây. Có 78 tổ hợp như vậy hoạt động do máy tính lập trình. Ảnh do tác giả cung cấp.
 

Muốn được như vậy, ta phải bổ sung hệ thống thoát nước cưỡng bức. Phải có mấy đường ống ngầm, dẫn nước từ các hồ (ví dụ như Hồ Gươm. Hồ Bẩy Mẫu, Ba Mẫu) vào mấy cái giếng sâu vài chục mét sau đó bơm ra sông Hồng.

Kỹ thuật này cũng không còn mới mẻ. Ví dụ như Kualalumpur (Malaysia) họ đã kết hợp cái tunnel sâu dưới đất hơn 28 mét: Tầu điện ngầm ở trên, sông ngầm ở dưới tiêu nước cho thành phố. Ở Tokyo (Nhật Bản), thành phố mà đường ngầm nhiều hơn đường nổi, những năm 1970, nước mưa to trong bão lớn đã làm ngập đường hầm rất nguy hiểm, họ đã làm giếng thu nước sâu đến 65 m nối lại bằng các đường ống bê tông đường kính 50m rồi bơm ra sông bằng bơm cực mạnh (200 tấn nước/ giây).

Một cửa giếng thu nước - dự án này có tên G-cans, thực hiện trong 12 năm. Ảnh do tác giả cung cấp.

 

Hà Nội có một số địa điểm bố trí giếng thu nước kết hợp làm ga ra ô tô ngầm. Mỗi giếng đường kính 30 m, sâu 40-50 m là để được 400-500 xe ô tô (tương đương bãi xe rộng hơn 1 ha).
 
Mấy cái giếng này còn là nhà ga chờ các đường tầu điện ngầm tương lai của thành phố nữa. Nó mà đặt ở quanh khu phố cổ, phố cũ thì đắc dụng lắm: có chỗ để xe thì giảm ô tô xe máy đi vào trung tâm. Thu tiền gửi xe thừa tiền làm giếng… Ở trên nóc ta đậy nắp lại để trồng cỏ, trồng hoa vẫn thành các vườn hoa công cộng. Mấy cái cống ngầm kết hợp làm tunnel giao thông hay ngầm hoá đường dây đưòng ống thì thật hay.

Giếng sâu 65m. Ảnh do tác giả cung cấp.
 

Thành phố hiện đại đến mấy vãn bị úng ngập (Tokyo, Paris, London các năm trước đã từng úng ngập). Thành phố giàu có đến mấy cũng không đủ tiền cho không cư dân của mình mọi thứ cơ sở hạ tầng: Đường đi, bãi đỗ, xử lý nước thải …ai dùng, người ấy phải bỏ tiền.

Nhật Bản giàu thế mà 90% dân phải xử lý nước thải tại nhà rồi mới đổ vào chỗ chung. Nhà nước chỉ bỏ ra 1/3 còn đâu ngưòi dân và địa phưong phải chi phí (1). Hà Nội chưa giàu nhưng đã vay hàng trăm triệu USD chữa úng, nay lại định lại vay gần 1 tỷ nữa để làm mấy cái nhà máy xử lý nước thải cuối dòng (2): Nước bẩn vẫn chảy lộ thiên trên sông, dân đôi bờ hứng đủ, nước sạch sau khi lọc để đổ ra sông ra biển để tưói rau nuôi cá. Nếu cả hai dự án không đạt mục tiêu ,thành phố lấy đâu tiền làm tiếp.

Những lúc này thành phố bày ra cơ hội cho cư dân đầu tư sở hữu các công trình công cộng thì có khi vựơt qua khó khăn tài chính mà thành phố lại giải quyết ổn thoả vấn đề môi sinh.

Nước Mỹ cơn đại khủng hoảng 1929-1931 họ cũng từng làm vậy: hàng triệu người thất nghiệp đi dọn sạch hầm mỏ, sông hồ ô nhiễm, làm đập thuỷ điện, đóng tầu sân bay … Người lao động qua cơn bĩ cực, quốc gia vựơt qua khủng hoảng lại hùng mạnh thêm. Cụ thể mô hình nào sẽ bàn tiếp, nay chỉ khơi lên vậy, ai có cao kiến ta cùng chia sẻ.

Làm cho Thành phố hết úng ngập, mỗi ngưòi Hà Nội, ai cũng có phần trách nhiệm. Nếu cứ nghĩ công tâm - làm minh bạch, khó mấy ngưòi Hà Nội cũng có cách giải.

• KTS Trần Huy Ánh

---