Thăng Long - Hà Nội trong tâm hồn nhà toán học tài danh

Hà Nội một thời đạn bom...

Ngô Bảo Châu sinh năm 1972 tại Hà Nội, dưới mưa bom trải thảm của pháo đài bay B-52. Đầu năm ấy, cha anh, tiến sĩ cơ học Ngô Huy Cẩn, chấp hành lệnh động viên cục bộ, lên đường ra tuyến lửa Quảng Trị. Đồng lương tiến sĩ dù còn ít ỏi, nhưng cũng được 73 đồng, chứ sau khi tòng quân, làm “lính năm đồng”, nhận tiền phụ cấp tiêu vặt của chàng binh nhì mỗi tháng 5 đồng bạc ngân hàng, thì chẳng còn dành dụm được gì để gửi về giúp vợ đang “vượt cạn” ở nơi sơ tán!

Chẳng bao lâu sau, hòa bình được lập lại trên miền bắc. Nhưng sổ gạo, tem thịt, tem sữa, tem đường vẫn còn đó. Mẹ anh, Trần Lưu Vân Hiền, vất vả nuôi anh trong ngặt nghèo túng thiếu. Những nhọc nhằn vất vả của mẹ, cha khiến Châu suốt đời nuôi chí phải học chăm, học giỏi, không chịu thua kém bất cứ ai ở bất cứ nơi nào. Nỗi “bất hạnh” trong thơ ấu và niên thiếu đôi khi lại trở thành “ngọn lửa thử vàng”, tôi luyện con người trở nên cứng cáp hơn... Ngược lại, cuộc sống trong “nuông chiều nhung lụa” lắm lúc lại dễ sinh ra những chàng “công tử bột”, những cô “tiểu thư cây cảnh” chỉ quen ỷ lại, dựa dẫm, không chịu đựng nổi những thử thách, khó khăn...

Đã nhiều năm xa nước, nhưng anh Châu vẫn luôn nhớ về những hàng me xanh, sấu biếc, phượng đỏ, hòe vàng nơi phố hè Hà Nội, nhớ về mái trường xưa. Trường cấp II Trưng Vương thân yêu ấy nhỏ bé nép mình nơi góc phố Hàng Bài - Lý Thường Kiệt đông nghịt xe đạp những buổi tan trường. Rồi Khối trung học phổ thông chuyên toán - tin lụp xụp ở Trường đại học Tổng hợp Hà Nội bên đường Nguyễn Trãi, luôn nghe văng vẳng leng keng tiếng chuông xe điện đổ hồi trên tuyến Bờ Hồ - Hà Đông.

Anh luôn tỏ lòng biết ơn các thầy giáo dạy toán đã truyền cho anh niềm say mê toán học như các thầy Phạm Ngọc Hùng, Tôn Thân, Lê Tuấn Hoa, Vũ Đình Hoà, Đỗ Đức Thái, Phạm Hùng... Anh cũng biết ơn các cô giáo dạy văn như cô Phương, cô Trịnh Bích Ba, cô Đặng Thanh Hoa... đã dạy cho anh “môn học khó nhất là môn học… làm người”.

Anh vui sướng khi biết tin Khối chuyên toán của anh ngày nào, nay đã được Nhà nước ta phong tặng danh hiệu Đơn vị Anh hùng Lao động thời kỳ đổi mới. Ở đó có những thầy, cô sống trong sạch, mẫu mực và tận tụy hết mình, những con người của một thời “mỗi tấc ngày đêm bỏng giẫy/ mỗi lòng người như nước suối trong”. Vẻ đẹp tinh thần thanh khiết, ấy là điều hấp dẫn anh nhất...

Vượt qua bao nỗi phiền hà...

Nhớ lại chuyện sáu năm về trước.

Từ ngày 13 đến 16/10/2004, GS Ngô Bảo Châu và GS Gérard Laumon dự Hội nghị các dạng tự đẳng cấu và công thức vết tại Viện Fields  ở Canada. Anh Châu được mời thay mặt hai tác giả trình bày báo cáo tại phiên họp toàn thể - một vinh dự lớn - về công trình dày 100 trang khổ A4 mà anh và G. Laumon vừa công bố trước đó bằng tiếng Pháp trên Internet: Bổ đề cơ bản cho các nhóm unita. Công thức vết (trace formula) là một trong những kỹ thuật quan trọng nhất để “công phá” nhiều giả thuyết chính trong Chương trình Langlands (Langlands Program), một lược đồ toán học được nhiều bộ óc lớn trên thế giới dồn sức thực hiện từng bước, do Robert Langlands ở Viện Nghiên cứu tiên tiến Princeton (Mỹ) đưa ra. Laurent Lafforgue, một người cùng nhóm nghiên cứu với Ngô Bảo Châu, thu được nhiều kết quả nổi bật trong việc sử dụng công thức vết, nhờ vậy, được tặng Giải thưởng Nghiên cứu Clay ở Cambridge (Mỹ) năm 2000 và, sau đó, nhận Huy chương Fields năm 2002 tại Đại họi Toán học thế giới ở Bắc Kinh (Trung Quốc). Như nhiều người đã biết, không có Giải thưởng Nobel (Nobel Prize) dành cho toán học (do di chúc của Alfred Nobel không ghi điều ấy). Vì thế, giới toán học thế giới năm 1936 lập một giải thưởng khác mang lại vinh dự tương đương, dành riêng cho ngành toán, mang tên nhà toán học Canada John Charles Fields, gọi là Huy chương Fields (Fields Medal) để tặng cho những nhà toán học kiệt xuất dưới 40 tuổi.

L. Lafforgue, nhà toán học được tặng Huy chương Fields, là một người bạn rất thân của Ngô Bảo Châu, đã từng cùng anh Châu dạo khắp phố hè Hà Nội, đi thăm nhiều nơi ở Việt Nam và trú lại nhiều ngày hè trong ngôi nhà xuềnh xoàng của bố mẹ anh Châu dạo còn ở khu Mai Động (Hà Nội).

Những kết quả của V. Drinfeld và L. Lafforgue tiến tới thiết lập cái mà ngày nay gọi là bổ đề cơ bản (fundamental lemma), trở ngại chính mà nếu giải quyết được - dù chỉ ở một số trường hợp đặc biệt - cũng có thể dẫn đến những kết quả đột phá trong lý thuyết các dạng tự đẳng cấu (theory of automorphic forms). Bổ đề cơ bản là vấn đề mấu chốt trong Chương trình Langlands. Chương trình này có mục đích tầm xa là thống nhất lý thuyết số, hình học đại số và lý thuyết biểu diễn. Công trình của Ngô Bảo Châu và Gérard Laumon giải quyết được một phần vấn đề mấu chốt đó, cho nên, ngay lập tức, được giới toán học thế giới đặc biệt chú ý. Chính Andrew Wiles, người đã chứng minh được Định lý cuối cùng của Fermat, và một số nhà toán học được tặng Huy chương Fields đã đề nghị Viện Toán học Clay tặng G. Laumon và Ngô Bảo Châu Giải thưởng Nghiên cứu Clay (Clay Research Award).

Cũng trong năm 2008, Ngô Bảo Châu nhận được Giải thưởng nghiên cứu của Viện Hàn lâm Khoa học Pháp.

Hàng triệu người Việt Nam vui mừmg khi Giáo sư Ngô Bảo Châu đoạt được Huy chương Fields