Đồng Văn - Một phong cách "văn hóa đá"

Tháng 12/2009, Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch nước ta đã đệ trình hồ sơ của cao nguyên đá Đồng Văn lên UNESCO đăng ký là Công viên địa chất toàn cầu.

Theo dự kiến, tháng 4/2010 tới đây, một Hội nghị quốc tế sẽ diễn ra tại Malayxia để xem xét hồ sơ nói trên của Việt Nam. Nếu được quốc tế chấp thuận, cao nguyên đá Đồng Văn sẽ là Công viên địa chất toàn cầu thứ 2 ở Đông Nam Á.

Giáo sư người Bỉ, ông Michile Dusar sau nhiều năm khảo sát đã cho biết, Hà Giang là một trong những trung tâm văn hóa sớm nhất của Việt Nam. Ba tiểu vùng văn hóa đặc trưng ở đây được tạo bởi những quần thể thiên nhiên và điều kiện lịch sử khác nhau. Đó là văn hóa vùng núi cao nguyên đá, văn hóa vùng núi đất cao và văn hóa vùng núi đất thấp.

Nói đến Hà Giang, người ta hình dung ra một vùng mênh mông, bạt ngàn toàn đá là đá. Vì thế cuộc sống của đồng bào các dân tộc nơi đây luôn gắn liền với đá. Cũng chính từ đó mà họ đã tạo dựng nên một nền văn hóa từ đá. Từ trên, trong và ngay bên đá, bao đời nay, con người nơi đây luôn đau đáu, vật lộn với thiên nhiên để mưu sinh. Bà con bật từng kẽ đá để gieo hạt ngô, hạt thóc, làm chuồng trại chăn nuôi gia súc bên những vách đá cheo leo. Đá làm hàng rào giữa các hộ gia đình và các đường ngang ngõ tắt trong thôn bản. Đá còn được dùng để làm móng nhà, xếp tường, rải đường... tạo cho cảnh quan nơi đây có một nét kiến trúc độc đáo - phong cách kiến trúc đá.

Đặc biệt hơn, chính từ sự khắc nghiệt của thiên nhiên đã hình thành một lối canh tác độc đáo. Từ mùa vụ có khi được tính bằng năm, đến cái lưỡi cày cũng có thiết kế khác biệt, nhỏ tí xíu để có thể len lỏi giữa từng khe đá, xới tung chút đất ít ỏi để đem lại mầm xanh cho cao nguyên "khát" này.

Sự mời gọi của đá

Xuân về với Đồng Văn không chỉ có sự xám lạnh của đá, mà còn có sự rực rỡ của những cánh hoa đào nấp mình sau những khe đá và màu trắng tinh khôi của hoa mận. Tiếng khèn môi của các chàng trai Mông da diết, réo rắt vẫy gọi bạn tình bên bờ rào đá đêm đêm, nụ cười hồn nhiên của người phụ nữ Mông, những ánh mắt trong veo, ngơ ngác của em bé vùng cao nguyên đá... Hình ảnh những con người nơi đây luôn hiện lên một vẻ đẹp mộc mạc, hồn nhiên. Tất cả những điều bình dị đó không phải nơi nào cũng lưu giữ được. Chính những điều rất đỗi bình dị ấy đã có một sức hút ghê gớm, làm níu bước chân mỗi người.

Và cũng từ cuộc sống gắn bó với đá từ bao đời nay mà rất nhiều phong tục tập quán, bản sắc văn hóa của các dân tộc như Tày, Nùng, Mông, Dao, Lô Lô, Hà Nhì... đã được hình thành và phát triển. Những ngôi nhà trình tường có hàng rào đá thơ mộng bao quanh, những nương đá quanh nhà, chợ tình Khau Vai độc nhất vô nhị của Việt Nam và các sản vật được mọc lên từ kẽ đá là những thứ đặc trưng thấm đượm sự ngọt ngào như rau cải Mông, mật ong, thảo quả, rượu ngô, thịt dê núi đá... như đang mời gọi tất cả chúng ta.

Từ sự khắc nghiệt trở thành "cơ hội vàng"

Ở vào vị trí địa đầu của Tổ quốc Việt Nam, cao nguyên đá Hà Giang trải dài trong bốn huyện gồm: Quản Bạ, Yên Minh, Mèo Vạc và Đồng Văn. Nhưng nơi hội tụ sự kỳ vĩ đến rợn ngợp đá chính là Đồng Văn. Qua thị xã Hà Giang vài chục cây số là bạn đặt chân đến cổng trời Quản Bạ, khoảng hơn 100km là ta có thể đến với cao nguyên đá Đồng Văn ở độ cao 1.600m so với mặt nước biển. Toàn bộ cao nguyên đá của Hà Giang có tổng diện tích 574 km2

Qua khảo sát, các nhà khoa học trong và ngoài nước cho biết, cao nguyên Đồng Văn có tới 80% diện tích đá vôi lộ thiên, gồm 11 hệ tầng, trong đó loại trầm tích cổ nhất có niên đại từ 600 - 400 triệu năm. Hơn thế nữa, nơi đây còn có mặt các trầm tích từ kỷ đá vôi có niên đại cách đây hàng trăm triệu năm. Hiện cao nguyên đá Đồng Văn vẫn còn giữ trong mình sự đa dạng về thạch địa tầng, các loại hình khoáng sản và sự đa dạng cổ sinh học với hàng nghìn loại của 120 giống thuộc 17 nhóm sinh vật, có loại rất qúy hiếm như voọc mũi hếch. Ngoài ra ở khu vực này hiện còn hội tụ hơn 20 cảnh quan, không chỉ có ý nghĩa về mặt khoa học, mà còn có giá trị làm giàu cảnh quan thiên nhiên như: Vườn hoa đá Khau Vai, vườn thú đá Lũng Pù, bãi hải cẩu Vân Chải, hoang mạc đá Sảng Tủng...

Cao nguyên đá Đồng Văn nói riêng, Hà Giang nói chung tuy đã tạo nên một vùng khí hậu khắc nghiệt, rất lạnh về mùa đông và rất nóng về mùa hè, làm cho cuộc sống của người dân nơi đây đã khó khăn lại càng vất vả hơn trong việc phát triển cây trồng, vật nuôi. Nhưng cũng chính đá đã tạo cho nơi đây một cảnh quan kỳ thú vào loại bậc nhất thế giới. Sông, suối ở đây luôn bị chia khúc, cắt đoạn, đột ngột hiện ra từ kẽ đá rồi lại bất ngờ mất hút một cách bí ẩn vào các hang động và trở thành nguồn mạch ngầm tuôn chảy từ trong lòng đất. Điều đặc biệt ấn tượng nhất là mỗi khối đá có hình thù khác nhau, nhưng ở mỗi vùng chúng lại như cụm lại với nhau để tạo thành những kiệt tác của thiên nhiên.

Tự hào và trách nhiệm

Tất cả những điều vừa nói trên là cơ sở để các nhà khoa học và các nhà quản lý văn hóa nước ta đệ trình hồ sơ lên UNESCO đăng ký là Công viên địa chất của nhân loại. Vậy là từ sự khắc nghiệt của thiên nhiên, nếu biết cách, chúng ta hoàn toàn có thể biến nó thành "cơ hội vàng" cho phát triển du lịch, cũng như phát triển kinh tế- xã hội của Đồng Văn nói riêng và Hà Giang nói chung.

Để được công nhận là Công viên địa chất của nhân loại đã là một việc khó, nhưng con đường lưu giữ, bảo tồn các giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể mang tầm cỡ quốc tế lại càng gian nan vất vả hơn gấp bội lần. Theo nhiều nhà nghiên cứu và bảo tồn thì tập quán lấy đá làm nhà, làm tường rào, làm đường... của người dân nơi đây, đôi khi vô hình chung có thể phá vỡ rừng đá. Vì thế cách bảo tồn tốt nhất lại chính là Đồng Văn trở thành Công viên địa chất thế giới để không chỉ người dân bản xứ, mà các tổ chức trong nước và quốc tế đều chung tay gìn giữ báu vật do thiên nhiên ban tặng này. Các địa phương ngay từ hôm nay, cần tăng cường giáo dục, tuyên truyền, nâng cao nhận thức, trách nhiệm cho cán bộ và nhân dân ở các thôn, bản trong việc tham gia giữ gìn, bảo vệ cảnh quan, môi trường trên cao nguyên đá. Đồng thời có biện pháp ngăn chặn tình trạng người dân đang khai thác đá bừa bãi để làm vật liệu xây dựng và đập phá nhũ đá để làm tường nhà và rào nương rẫy.

Cao nguyên đá Đồng Văn đang đứng trước cơ hội lớn, cơ hội để một vùng đất vốn giàu tiềm năng này, nhưng chưa được khai thác sẽ được cả thế giới biết đến với những giá trị văn hóa độc đáo. Được biết hiện nay, ở khu vực Đông Nam Á chỉ mới có một Công viên địa chất quốc tế là Lang-ka-uy (Langkawi) của Malayxia. Nếu được công nhận thì cao nguyên đá Đồng Văn sẽ là Công viên địa chất thứ hai ở Đông Nam Á.

Theo SKDS.

---