Đại lộ sông Hồng và thách thức môi trường sống

TS. Nguyễn Ngọc Chu cảnh báo về giới hạn sinh thái và ngưỡng chịu tải của đô thị. Sông Hồng không chỉ là quỹ đất hay cảnh quan mà còn là hành lang gió, hành lang thoát lũ và không gian sống của thủ đô. Nếu quy hoạch sai, cái giá trả không chỉ kéo dài vài nhiệm kỳ mà có thể mang hệ quả suốt hàng chục năm, thậm chí không thể sửa sai.

Trong khát vọng vươn mình, đặt mục tiêu tăng trưởng GDP 2 con số, hôm nay cả nước khởi công và khánh thành 234 dự án với tổng giá trị ước tính khoảng 3,4 triệu tỷ đồng [1]. Trong số đó, Thủ đô Hà Nội khởi công siêu dự án Đại lộ sông Hồng với tổng đầu tư cực kỳ lớn - 855 000 tỷ đồng. Siêu dự án Đại lộ sông Hồng sẽ mang đến cho Thủ đô những điều kỳ vọng gì và đối mặt với những thách thức gì?

1. Ô NHIỄM KHÔNG KHÍ TRẦM TRỌNG

Cho dù được cảnh báo, cho dù nhiều biện pháp đã được đưa ra trong suốt nhiều năm qua, cho dù đã tiêu nhiều tiền, thì thật đáng buồn là không khí Hà Nội mỗi ngày một bị ô nhiễm nhiều hơn. Và sẽ còn ô nhiễm nặng hơn nữa trong các năm sắp tới. Vì chưa có phép màu nào nhìn thấy trong tương lai gần.

Cụ thể hơn, không khí Hà Nội trong các ngày qua vô cùng nguy hại. Có thời điểm chỉ số chất lượng không khí (AQI) ở mức báo động rất xấu (màu tím, trong khoảng 201-300, đặc biệt nguy hại cho sức khoẻ), với nồng độ bụi mịn PM2.5 (105 µg/m³) cao gấp 21 lần mức cho phép của Tổ chức Y tế Thế giới (5 µg/m³) [2]. PM2.5 là những hạt bụi siêu nhỏ, đường kính chỉ 2.5 micromet hoặc nhỏ hơn, có thể đi sâu vào phổi và thậm chí xâm nhập vào máu. Vì vậy, PM2.5 rất nguy hiểm cho sức khỏe.

Trong nhiều nguyên nhân đưa đến ô nhiễm không khí của Hà Nội, có phần “đóng góp to lớn” của các dự án bất động sản với các khối nhà cao tầng chen chúc thành đô thị chắn gió làm gia tăng độ nghịch nhiệt, đồng hành cùng với lò sản xuất bụi bẩn suốt quá trình xây dựng từ năm này qua năm khác.

Hà nội có địa hình thấp trũng, lòng chảo. Bị bao quanh bởi núi ở phía Tây/Tây Bắc, đồng thời phía Đông – Đông Nam trũng thấp nên gió mùa Đông Bắc dễ bị giảm tốc độ khi vào nội đô. Tần suất nghịch nhiệt mùa đông cao, nên giữ bụi sát mặt đất. Tốc độ gió trung bình thấp (1.0–1.5 m/s mùa đông). Hệ quả là khả năng thoát bụi kém, dễ “tích bụi” vào buổi sáng sớm và mùa lạnh.

Hà Nội thuộc nhóm đô thị có điều kiện khuếch tán khí kém.

Khuếch tán khí của Hà Nội nhỉnh hơn Bắc Kinh nhưng thua xa Tokyo, Paris, và Berlin. Bắc Kinh có địa hình nằm trong một lòng chảo lớn, ba mặt (Tây, Bắc, Tây Nam) là dãy núi, bị chắn gió, lại bị nguồn bụi lớn từ sa mạc Gobi, nên thuộc nhóm ô nhiễm nặng về PM 2.5. Tokyo có địa hình sát biển, mở ra vịnh Tokyo, gió biển mạnh và ổn định. Thông gió rất tốt, không có tình trạng “gió quẩn” kéo dài. Dù đô thị hóa dày đặc, khả năng khuếch tán bụi tốt hơn Hà Nội rất nhiều. Berlincó điểm địa hình Đồng bằng Bắc Đức, địa hình rất phẳng, không vòng cung núi bao quanh.

Gió Tây từ Đại Tây Dương ổn định, tốc độ gió cao. Thuộc nhóm thành phố thông gió vào hàng tốt nhất Châu Âu. Điều kiện khuếch tán bụi rất tốt nên ô nhiễm không khí thấp.

Theo nghiên cứu của worl Bank năm 2022 thì khoảng 30 – 35% lượng bụi mịn PM2.5 ở Hà Nội là do nội đô, 65 – 70% còn lại do từ các tỉnh ngoài vào, bao gồm cả xuyên biên giới [3].

Tỷ phần bụi mịn PM2.5 trong nội đô gây nên từ các nguồn [4,5]:

• Giao thông nội đô: 15-20%
• Công nghiệp & làng nghề trong Hà Nội: 10-15%
• Xây dựng & bụi đường: 5-10%
• Đốt sinh khối nội đô (rác, than tổ ong): 5-7%
• Khác (nguồn nhỏ lẻ): 2-3%.

Trong 15–20% của giao thông nội đô: xe máy chiếm (8–12%), tiếp theo là ô tô con (3–4%), xe tải và xe buýt chạy diesel (2–3%), và bụi đường do phương tiện cuốn lên (1–2%) ([4,5]). Vói xu hướng, tỷ phần của ô tô sẽ tăng và xe máy sẽ giảm dần.

Tỷ phần bụi mịn PM2.5 từ ngoài tràn vào [5,6,7]:

• Công nghiệp & nhiệt điện than vùng lân cận: 30-40%
• Đốt rơm rạ, sinh khối nông nghiệp: 25-35%
• Giao thông liên vùng: 10-15%
• Ô nhiễm xuyên biên giới: 10-20%.

2. ĐỪNG LẶP LẠI SAI LẦM

Đô thị ven sông của Seoul hiện khá đẹp. Nhưng đã phải trả giá cho sai lầm quá khứ. Bởi giai đoạn 1960–1990, Sông Hàn bị bê tông hóa nặng; Đường cao tốc ven sông chiếm toàn bộ mặt tiền; Nhà cao tầng xây dày đặc dọc suối Cheonggyecheon và một phần sông Hàn cản gió Đông Nam thổi vào trung tâm làm cho thành phố nóng và ngột ngạt, nhiệt độ tăng 1,5-2,1°C, AQI xấu hơn 15%; Dòng sông bị tách khỏi đời sống đô thị. Seoul bắt buộc phải sửa sai bằng giai đoạn tái thiết (1990–2010):

• Phá bỏ đường cao tốc Cheonggyecheon dài 5,8 km, mở lại dòng suối.

• Khơi thông hành lang gió tự nhiên xuyên đô thị, bắt buộc có khoảng trống giữa các khối nhà.

• Quy định không xây tường nhà cao tầng áp sát mặt nước.

• Làm công viên ven sông, tạo không gian mở lớn, đường đi bộ, thể thao.

Kết quả là nhiệt độ ở trung tâm giảm ~2–3°C; bụi mịn PM10 giảm 10–15%; Không khí lưu thông tốt hơn giảm nghẽn khí giảm nghịch nhiệt. Để có được tình trạng hiện nay Seoul đã phải trả giá đắt.

3. GƠI Ý

Sông Hồng là hành lang gió chủ đạo của Hà Nội, đặc biệt hướng ĐB - TN (mùa đông) và ĐN - TB (mùa hè). Nếu xây cao tầng dọc sông Hồng theo dạng “bức tường”, Hà Nội mất cả hai hướng gió quan trọng nhất. Khi hai bên sông có nhà cao – xây dày – sát mép nước, sẽ gây hiệu ứng Urban Canyon (hẻm gió). Gió bị ép lên cao, gió mặt đất giảm mạnh, bụi tích tụ. Tạo các Vortex (gió xoáy / gió quẩn). Gió bị bẻ cong, xoáy ngược, khí bẩn đọng lại. Giảm tản khí PM2.5 trong ngày nghịch nhiệt. Bụi không thoát khỏi trung tâm dẫn đến chỉ số chất lượng không khí (AQI) tăng lên trong khoảng 10–30% (như kinh nghiệm Seoul).

Cần nhấn mạnh rằng, gió Nam – Đông Nam rất quan trọng với Hà Nội. Nếu xây cao tầng dày đặc dọc sông Hồng, đặc biệt đoạn Nam cầu Vĩnh Tuy – Thanh Trì – Yên Sở, sẽ chặn gió từ hướng biển thổi vào nội đô. Làm tăng hiệu ứng đảo nhiệt đô thị (Urban Heat Island). Làm tăng độ ẩm ứ đọng dẫn đến ẩm mốc nhà cửa, tạo cơ hội cho vi rút lan nhanh. Điều nguy hại nữa là tăng nguy cơ ngập úng. Vì gió Nam hỗ trợ thoát hơi ẩm, giảm ủ hơi nước nền mặt đất. Khi chặn gió sẽ nước bốc hơi kém, dẫn đến thời gian ngập kéo dài hơn dù lượng mưa không đổi.

Bởi vậy, đặc biệt nên HẠN CHẾ xây cao tầng ở:

• Dọc đê hữu ngạn tương khu vực Hai Bà Trưng – Hoàn Kiếm – Ba Đình. Là hướng gió chính thổi vào trung tâm.
• Khu vực Long Biên đoạn gần cầu Chương Dương – Vĩnh Tuy. Nơi có hành lang gió mạnh.

Và KHÔNG XÂY DỰNG:

- Bãi giữa, bãi bồi, bãi sông đoạn Nhật Tân – Thanh Trì. Tuyệt đối không xây dựng. Vì giảm vùng thoát lũ tự nhiên. Làm thay đổi dòng chảy, gây xói lở không đều. Làm giàm khả năng thoát lũ, tăng nguy cơ ngập sâu và lâu trong nội đô.

4. SAI MỘT LY ĐI MỘT DẶM

Dục tốc bất đạt. Sai một ly đi một dặm. Lời dạy của tiền nhân còn đó.

Không bàn lùi không có nghĩa là vội vã. Dự án Đại lộ sông Hồng, sau khởi công lấy ngày và nhân dịp chào mừng, cần một giai đoạn “tầm soát sức khoẻ toàn diện và kỹ lưỡng” với “các thiết bị hiện đại cùng các chuyên gia giàu kinh nghiệm”. Nếu chưa nghiên cứu kỹ lưỡng mà tiếp tục triển khai thì sẽ khó tránh khỏi các nguy hại. Trong số đó là 6 nguy cơ dễ thấy sau đây.

1)Nguy cơ phá vỡ hành lang thoát lũ

Sông Hồng là hệ thống sông có biên độ dao động mực nước lớn bậc nhất Việt Nam. Nhiều đoạn bãi giữa, bãi bồi chưa đo đủ dòng chảy – vận tốc – hướng thoát lũ. Những tuyến đường cao + đê kè + công trình cứng có thể chặn hướng thoát lũ tự nhiên, làm dâng mực nước lũ lên cao hơn, ăng áp lực lên đê Tả – Hữu Hồng (đê cổ, nhiều đoạn yếu), tăng nguy cơ vỡ đê cục bộ.

2) Nguy cơ làm nghẽn gió dẫn đến tăng thêm ô nhiễm. Đây là nguy cơ rõ ràng mà Seoul, Trùng Khánh đã phải đối mặt.

3) Nguy cơ sạt lở ven sông – sụt trượt đất

Dọc đê sông Hồng đoạn Hà Nội (Bộ NN&PTNT) ghi nhận 41 điểm sạt lở. Việc đóng cọc, kè, xây tuyến đường sát mép bãi có thể phá vỡ cân bằng dòng chảy – bồi lở, tạo xói chân kè, gây sụt móng nhà dân.

4) Nguy cơ ngập úng đô thị lan rộng

Nếu đường đại lộ cao hơn mặt bãi, nước mưa sẽ bị chắn, không thoát ra sông, rồi nồn ngược về nội đô (kịch bản xấu có thể giống Bangkok: đường cao, nước bị dồn, ngập kéo dài).

5) Nguy cơ bùng nổ dân số – quá tải hạ tầng

Xây nhà cao tầng làm tăng dân số dọc 2 bờ sông. Đây là nguy cơ rất rõ ràng.

6) Nguy cơ hình thành “bức tường bê tông” che kín mặt nước

Hiệu ứng này xảy ra ở Hoàng Phố (Thượng Hải) giai đoạn đầu và một phần Trùng Khánh. Khi đó mặt nước bị “biệt lập”, gió mất đường vào nội thành, sinh khí ven sông suy giảm.

5. KHUYẾN NGHỊ KHOA HỌC BẮT BUỘC

a/. Các nghiên cứu bắt buộc

Cần thiết phải tiến hành các nghiên cứu khoa học mô phỏng sau đây. Thường phải có trước khi khởi công:

- Mô phỏng thủy văn – thoát lũ. Thông thường phải mô phỏng lũ theo 100 năm cùng với kịch bản biến đổi khí hậu.

- Mô phỏng gió – thông khí đô thị. Lập bản đồ phong trường cho 12 tháng. Tính “độ xuyên gió” theo từng cấu hình nhà cao tầng.

- Đánh giá tác động môi trường chiến lược (SEA). Không chỉ ĐTM dự án riêng lẻ.

b/. Quy hoạch chiều cao nhà theo hành lang gió

Theo kinh nghiệm của các thành phố lớn trên thế giới, trong đó có Seoul, Singapore, Tokyo Riverside thì ở khu vực gió mạnh nhất nên để hành lang trống dọc sông trong khoảng 250-400 m. Nhà gần mép sông thấp tầng (≤ 9 tầng), cách 300 – 500 m mới cho xây nhà cao tầng dần lên (20-30 tầng). Và tạo “khe gió” rộng ≥ 80–120 m sau mỗi 300–500 m nhà.

c/. Giữ 30–40% diện tích ven sông là cây xanh – không gian mở

d/. Quy hoạch giao thông đồng bộ

e/. Thiết lập vùng “nguy cơ sạt lở” – bắt buộc không xây dựng

Đại lộ Sông Hồng là dự án quan trọng, nhưng nếu triển khai không nghiên cứu thủy văn – gió – môi trường một cách khoa học, Hà Nội có nguy cơ đối mặt với một chuỗi hệ quả đô thị – môi trường – an toàn lũ khó đảo ngược, tương tự những sai lầm mà Seoul, Trùng Khánh và Bangkok từng gặp và phải tốn hàng chục năm để sửa chữa.

6. CHUYỂN HƯỚNG TRỌNG TÂM TĂNG TRƯỞNG

Có người đặt câu hỏi “lấy đâu ra 855 000 tỷ đồng”?

Thì từ trước đến nay, các dự án BĐS và đi kèm BĐS luôn sống bằng bất động sản. Như câu thành ngữ “lấy mỡ nó rán nó”.

Các dự án BĐS sẽ giúp cho GDP tăng trưởng ở mức 2 con số. Lợi ích ngắn hạn dễ thấy là:

- Kích cầu rất nhanh. BĐS kéo theo khoảng hơn 40 ngành (xây dựng, thép, xi măng, nội thất, ngân hàng…) chuyển động. Tạo “hiệu ứng tăng GDP” trong 1–2 năm.

- Tăng thu ngân sách ngắn hạn. Từ thu tiền sử dụng đất, thuế chuyển nhượng, phí xây dựng.

Nhưng về trung và dài hạn thì đối mặt với nguy hại lớn:

- GDP tăng nhưng năng suất không tăng. BĐS không tạo ra năng lực sản xuất mới. Dẫn đến “GDP ảo – thu nhập thực thấp”.

- Rủi ro bong bóng và khủng hoảng tài chính. Kinh nghiệm thế giới đã chứng minh điều này (Nhật Bản 1990, Mỹ 2008, Trung Quốc 2021–2024). Khi bong bóng vỡ. tăng trưởng sụp nhanh hơn lúc tăng.

- Chèn ép khu vực sản xuất. Vốn + nhân lực + đất đai chạy sang BĐS. Doanh nghiệp sản xuất thiếu vốn, chi phí cao.

- Bất bình đẳng xã hội. Người có tài sản giàu nhanh, người lao động không theo kịp giá nhà. Tăng trưởng nhưng đời sống số đông không cải thiện tương xứng.

Muốn tăng GDP bền vững 2 con số cần phải dựa vào tổng hợp các ngành trụ cột mang đến giá trị cốt lõi. Trong đó, xin đề cập đến 3 hướng quan trọng hàng đầu:

- Công nghiệp chế biến và chế tạo

Ví dụ như điện tử, bán dẫn, thiết bị y tế, vật liệu mới…. Các ngành này phát triển công nghệ, tăng năng suất lao động, tạo xuất khẩu bên vững. Các nước đạt tăng trưởng cao đều đi theo con đường này (Hàn Quốc (1965–1995), Trung Quốc (1990–2015)).

- Dịch vụ tri thức và công nghệ

Ví dụ như IT, AI, phần mềm, tài chính, logistics, R&D. Các lĩnh vực này không đòi hỏi nhiều đất đai, nhưng có lợi nhuận cao, lại không gây lạm phát.

- Nông nghiệp công nghệ cao và chế biến sâu

Cho năng suất cao hơn và bán với giá đắt hơn. Ví dụ điển hình là các quốc gia Hà Lan và Israel.

Trong vài lời, muốn tăng trưởng GDP bền vững thì phải dựa vào công nghiệp chế tạo giá trị cao và dịch vụ tri thức – công nghệ. BĐS chỉ đóng vai trò phụ trợ.

Đất nước đang chứng kiến giai đoạn triển khai các dự án hạ tầng và bất động sản rầm rộ chưa từng có. Nhiều dự án đang vội vã. Tạo càm giác như là giữ phần. Rất cần tuân thủ các bước đi khoa học để tránh sai lầm đắt giá cho thế hệ sau.

TÀI LIỆU DÂN

[1] https://baochinhphu.vn/chu-tich-quoc-hoi-du-le-khoi-cong...

[2] https://vietnamnet.vn/bui-min-o-ha-noi-vuot-khuyen-cao...

[3] Vietnam: Country Environmental Analysis – Urban Air Pollution. Washington, DC: World Bank. https://openknowledge.worldbank.org/handle/10986/37618

[4] GreenID. (2020). Air Pollution and Emission Inventory for Hanoi.https://greenidvietnam.org.vn

[5] GreenID. (2022). PM2.5 Pollution in Hanoi: Sources and Policy Implications.

[6] UNDP Vietnam. (2021). Air Pollution and Health Impacts in Vietnam. https://www.undp.org/vietnam/publications

[6] Health Effects Institute (2020). State of Global Air. https://www.stateofglobalair.org

[7] WHO (2018). Ambient Air Pollution: A Global Assessment. https://www.who.int/data/gho/data/themes/air-pollution

Tác giả: TS. Nguyễn Ngọc Chu

---