Mỹ rút khỏi thỏa thuận tài trợ nỗ lực bỏ điện than của Việt Nam, Indonesia

Bộ Tài chính Hoa Kỳ cho biết hôm 6/3 rằng Hoa Kỳ sẽ rút khỏi thỏa thuận Quan hệ Đối tác Chuyển đổi Năng lượng Công bằng (JETP), một cơ chế hợp tác tài chính giữa các quốc gia giàu có hơn nhằm giúp các nước đang phát triển chuyển đổi từ điện than sang năng lượng sạch hơn.

Bộ trưởng Tài chính Scott Bessent đã rút Hoa Kỳ khỏi các thỏa thuận JETP với Nam Phi, Indonesia và Việt Nam, một phát ngôn viên của bộ này cho Reuters biết.

Cam kết của Hoa Kỳ dành cho Việt Nam và Indonesia trị giá hơn ba tỷ đô la, chủ yếu thông qua các khoản vay thương mại.

Trong khi ở Nam Phi, Mỹ cam kết cung cấp 1,063 tỷ đô la trong tổng số 11,6 tỷ đô la đến từ các quốc gia khác.

Vì sao Mỹ rút?

JETP được coi là cơ chế tài chính quan trọng giúp các nước Đông Nam Á đạt được mục tiêu phi carbon hóa, tạo điều kiện chuyển đổi từ sản xuất điện từ than có hàm lượng carbon cao sang các nguồn năng lượng tái tạo có hàm lượng carbon thấp.

Động thái rút lui này phù hợp với sắc lệnh hành pháp mà Tổng thống Donald Trump đã ký, trong đó nêu rõ Mỹ trước đây đã tham gia các sáng kiến ​​"không phản ánh các giá trị của đất nước chúng ta hoặc những đóng góp của chúng ta vào việc theo đuổi các mục tiêu kinh tế và môi trường", người phát ngôn Bộ Tài chính Mỹ cho biết.

JETP, bao gồm 10 quốc gia tài trợ, lần đầu tiên được công bố tại các cuộc đàm phán về khí hậu của Liên Hợp Quốc tại Glasgow, Scotland vào năm 2021.

Trước khi JETP được công bố, cũng tại sự kiện nói trên, Thủ tướng Phạm Minh Chính đã bất ngờ tuyên bố rằng Việt Nam sẽ đạt phát thải ròng vào năm 2050.

Sau đó, Việt Nam, Nam Phi, Indonesia và Senegal được công bố là những quốc gia đầu tiên được hưởng các khoản vay, bảo lãnh tài chính và trợ cấp để chuyển hướng khỏi điện than.

Để thực hiện tham vọng phát thải ròng bằng không mà ông Chính tuyên bố, đồng thời để được nhận các khoản tài trợ lớn nhằm thực hiện khát vọng này, Việt Nam trong thời gian qua đã nhiều lần sửa quy hoạch điện quốc gia (PDP8).

Mới đây, Việt Nam đã cho sửa PDP8 lần thứ 8, tăng công suất phát điện lên từ bảy đến chín lần vào năm 2050, đồng thời loại bỏ dần sản xuất điện than, nguồn năng lượng chính của đất nước, cùng với thủy điện.

Quy hoạch điện 8, có tên đầy đủ là Quy hoạch phát triển điện quốc gia giai đoạn từ 2021-2030, tầm nhìn đến 2030 (gọi tắt là PDP8), đặt mục tiêu nâng tổng công suất phát điện của Việt Nam lên hơn 150GW vào năm 2030, mức tăng gần gấp đôi so với con số 80GW cuối năm 2023.

Lý do được Bộ Công thương đưa ra là do cung ứng điện giai đoạn 2025-2030 hết sức khó khăn, tiềm ẩn nguy cơ thiếu điện khi các dự án được phê duyệt đều chậm tiến độ.

Kể từ khi ông Donald Trump trở lại nhiệm sở vào tháng Một, Washington đã cắt giảm viện trợ nước ngoài và ủng hộ phát triển nhiên liệu hóa thạch.

Quá trình đàm phán JETP đầy bất ổn

Vào năm 2022, Việt Nam ký thỏa thuận Đối tác chuyển đổi năng lượng công bằng (JETP) để nhận hơn 15,5 tỷ USD tài trợ từ các nước giàu nhằm thực hiện cam kết loại bỏ than, chuyển sang năng lượng sạch.

Chín nước tài trợ nằm trong nhóm International Partners Group (IPG), bao gồm các quốc gia thuộc khối G7, Liên minh châu Âu (EU), Na Uy và Đan Mạch.

Theo các điều khoản của JETP, Việt Nam sẽ nhận được 15,5 tỷ USD trong vòng ba đến năm năm.

Sau khi nhất trí tiến hành JETP, Việt Nam và IPG đã dành một năm đàm phán kín về nguồn tiền và cách chi tiêu.

Tại Hội nghị thượng đỉnh Hành động khí hậu thế giới COP28 vào tháng 11/2023, Việt Nam và IPG công bố Kế hoạch huy động nguồn lực (RMP), trong đó nêu chi tiết các nguồn tài trợ cho JETP và chỉ định những dự án nào sẽ là một phần trong quá trình chuyển đổi năng lượng của Việt Nam.

Theo đó, chỉ một phần nhỏ trong 15,5 tỷ USD sẽ đến dưới hình thức tài trợ - cụ thể là 2%.

Số còn lại, tức khoảng 12 tỷ USD, sẽ đến từ các khoản vay thương mại theo lãi suất thị trường và có nguy cơ khiến Việt Nam mắc nợ, theo các nhà phân tích.

Bên cạnh đó, quá trình soạn thảo RMP đã bộc lộ lục đục nội bộ "vốn là đặc trưng giữa các bộ của chính phủ Việt Nam", theo bình luận của Dự án 88 - một tổ chức phi chính phủ về nhân quyền - trong một báo cáo phân tích gói tài trợ 15,5 tỷ USD được công bố vào tháng 8/2024.

Việc thực hiện JETP được giao cho Bộ Tài nguyên và Môi trường (MONRE), nhưng MONRE đã không nhận được sự ủng hộ từ các bộ khác.

Các nhà ngoại giao tham gia vào các cuộc trao đổi về JETP với Việt Nam lúc bấy giờ đã chia sẻ với Dự án 88 rằng các cuộc đàm phán về RMP đã đổ vỡ do sự phản đối của Bộ Công Thương (MOIT), Bộ Kế hoạch và Đầu tư (MPI) và Bộ Tài chính (MOF).

Bản tóm tắt của các quan chức Anh tham gia đàm phán nêu rằng "sự cản trở dai dẳng" và "sự trì hoãn" của MOIT, MPI và MOF đã đe dọa RMP cho đến phút cuối cùng.

Thiếu minh bạch

Theo thỏa thuận JETP, Việt Nam được yêu cầu tham vấn với các tổ chức phi chính phủ (NGO), truyền thông và các bên liên quan khác trong các quyết định về năng lượng.

Tuy nhiên, chính phủ Việt Nam đã tuyên bố rõ ràng rằng họ sẽ không chấp nhận sự tham gia của công chúng vào bất kỳ khía cạnh nào của quá trình chuyển đổi.

Trong Kế hoạch huy động nguồn lực được công bố năm 2023, chính phủ Việt Nam thừa nhận rằng không có cơ chế nào cho công chúng tham gia vào quá trình chuyển đổi năng lượng của đất nước.

Theo một số nhà ngoại giao, một ngày trước khi RMP được hoàn thiện, Nhóm công tác về biến đổi khí hậu (CCWG) chỉ được cho 24 giờ để đọc bản kế hoạch RMP dài 200 trang với khối lượng chi tiết và thông số kỹ thuật dày đặc.

Điều này cho thấy chính phủ Việt Nam không nghiêm túc trong việc đảm bảo sự tham gia của xã hội dân sự, theo Dự án 88.

RMP nói trên dài hơn 200 trang, nhưng từ NGO (tổ chức phi chính phủ tham gia với vai trò giám sát) chỉ xuất hiện có một lần, theo một phân tích của Tiến sĩ Jörg Wischermann từ Viện GIGA nghiên cứu về châu Á, đăng trên trang của Quỹ Heinrich-Böll-Stiftung (Đức) vào ngày 10/3/2024.

Ông nhận định, trên thực tế, các NGO ở Việt Nam đã không còn có thể lên tiếng trong lĩnh vực chuyển đổi năng lượng.

Các vụ bắt giữ và truy tố của chính phủ Việt Nam từ năm 2021 đã khiến sáu nhà lãnh đạo chủ chốt của phong trào biến đổi khí hậu phải ngồi tù, gồm Ngụy Thị Khanh, Đặng Đình Bách, Mai Phan Lợi, Bạch Hùng Dương, Hoàng Thị Minh Hồng và Ngô Thị Tố Nhiên.

Trong đó, bà Ngụy Thị Khanh là người sáng lập GreenID và từng là thành viên của CCWG - được thành lập vào năm 2008 với thành viên gồm tám tổ chức phi chính phủ quốc tế và ba tổ chức phi chính phủ Việt Nam.

Những vụ bắt giữ này, theo giới quan sát, đã tạo ra bầu không khí sợ hãi trong cộng đồng NGO Việt Nam, khiến họ không muốn tham gia vào hoạt động chính sách, đặc biệt là liên quan đến quá trình chuyển đổi năng lượng của đất nước.

Hiện bà Khanh, ông Lợi và bà Hồng đã được trả tự do.

Bộ Tài nguyên và Môi trường (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) trước đây bị đánh giá là "yếu về mặt chính trị".

Các bộ khác thì thường xuyên "chây ì", "trì trệ", "cản trở và quan liêu" trong quá trình thực hiện chuyển đổi năng lượng, theo ghi chép không công khai của quan chức Anh mà trang Politico tiếp cận được hồi tháng 12/2023.

Sau khi chính phủ Việt Nam bỏ tù sáu nhà hoạt động môi trường, khí hậu hàng đầu thì hiện nay, chưa có tổ chức nào trong nước giám sát việc Việt Nam tuân thủ các quy định của JETP.

Nguồn: BBC

---